تاریخ تکوین ملّت، و دولت آن، در ایران، در دوران باستان و دوره‌ی اسلامی، در مقایسه با دگرگونی‌های ملّت و دولت در اروپای باختری تمایزهای بنیادینی دارد که باید با تکیه بر منابع تاریخی مورد بررسی نقادانه قرار گیرد. اگر آغاز تاریخ مُدوَّن ایران را شاهنشاهی هخامنشی بدانیم، که کوروش بزرگ بنیادگذار و سامان‌بخش آن بود، آن‌چه از همان آغاز جلب توجه می‌کند تنوعِ قومیِ در عینِ وحدتِ فراگیر، و البته شهود کوروش بزرگ از تنوع و وحدت ناشی از آن، است. برحسب معمول، این شیوه‌ی فرمانروایی که در فارسی «شاهنشاهی» _ یا معادل‌های آن در زبان‌های ایرانی _ خوانده شده، بویژه از مجرای ترجمه‌ی آن به Empire در زبان‌های اروپایی درست فهمیده نمی‌شود. ملّت، دولت و حکومت قانون، جواد طباطبایی، تهران، مینوی خرد، ۱۳٩٨، صص ۱۲۶ و ۱۲۷